مصاحبه ها و یادداشتها

اسلام و دولت ملی (National state)

این سخنرانی روز 13 اردیبهشت 1402 توسط مؤسسه فجرنا به شکل مجازی برگزار شد

اسلام و دولت ملى

 

سیدصادق حقیقت

مؤسسه فجرنا، 1402/2/13

مقدمات

1- مفهوم ملت / امت: ان هذه امتکم امة واحدة. مفهوم ملت به معنای دین است: ملة ابراهیم. مفهوم ملت و مرز از قرارداد وستفالی 1648 بعد از جنگ­های سی­ساله مطرح شد، و در قرن 19 مبنای همه دولتها قرار گرفت. «سور مدینه» با مفهوم مرز مدرن متفاوت است. ملت دولت مفهوم مدرن است و به خودی خود در سنت وجود ندارد. فیلسوف سیاسی و مجتهد می­توانند راجع به این مسئله مدرن تفلسف و اجتهاد کنند. دولت ملی مبتنی بر مفهوم ملت- دولت است.

2- مفهوم مرز و ناسیونالیسم: قبول مرزها به معنای ناسیونالیسم نیست.

3- مفهوم ناسیونالیسم و نظریه­ های رقیب: ناسیونالیسم در مقابل دو ایده ایده جهان­وطنی و انترناسیونالیسم قرار می­گیرد. بدیل­های ملی­گرایی عبارتند از: انترناسیونالیسم، جهانی­شدن، چندگانگی فرهنگی (و جماعت­گرایی)، و ایده جهان وطنی.

4- جایگاه این بحث: دانش­های مختلف ممکن است به آن بپردازند، از جمله فلسفه سیاسی و فقه سیاسی. در غرب، فلسفه سیاسی متکفل پرداختن به این بحث بوده است. در مباحث اسلامی، عمدتاً ادله نقلی به این بحث پرداخته­اند.  از دیدگاه نظریه همروی، احکام هنجاری این دو حوزه با هم قابل مقایسه­ اند.

مسائل

1- به رسمیت شناختن مرزها: علامه طباطبایی نظر مخالف دارند: اسلام مرزهای ملی را به رسمیت نمی­شناسد: «اسلام بنای ملّیت را بر عقیده و ایمان قرار می دهد، نه بر چیزهای دیگری؛ از قبیل نژاد، وطن و نظایر آن. مرز مملکت اسلامی مرز عقیده و ایمان است نه مرزهای جغرافیایی و سیاسی».

2- گستره ولایت: طبق یک تقسیم، می­توان گستره ولایت را حسبه (و نظارت فقها)، ولایت عامه و ولایت مطلقه دانست. شاید بتوان گفت گستره ولایت و اعتقاد به مسئله مرزهای ملی نسبت معکوس با هم دارند.

3- مسئولیتهای فراملی: مقصود از «مسئولیتهای فراملی» کلیه فعالیت­های سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی در کشور دیگر بر اساس وظایف ایدئولوژیک است. مهم مرز بین منافع ملی و مسئولیتهای فراملی است. کتاب مسئولیتهای فراملی در سیاست خارجی دولت اسلامی در صدد است به این سؤال پاسخ دهد.

4- جهاد ابتدایی: به­طور کلي، پنج نظريه در ميان فقها و انديشمندان شیعي در باره جهاد ابتدایی وجود دارد:

اول- مشهور فقها جهاد ابتدايي را امری واجب و منحصر به زمان حضور امام معصوم مي­دانند.

دوم- عده­ اي ديگر از فقهاء، جهاد ابتدايي را در هر زمان، چه در زمان حضور و چه در زمان غيبت کبري جايز نمي­ دانند.

سوم- دستة سوم کساني هستند که منکر جهاد ابتدايي شده و همة جنگ­هاي پيامبر(ص) را دفاعي دانسته­ اند؛ هرچند تفسیری موسع از «دفاع» ارائه می­دهند. در حقیقت، هم می­توان «دفاع» را در صورت حمله دشمن فرض کرد، هم «دفاع از توحید».

چهارم- برخی نیز «جهاد ابتدایی در عصر غیبت مشروعیت دارد، ولی وجوب ندارد. در جهاد ابتدایی اذن امام شرط نیست. نظر من مثل آیت­الله خویی است». نظر آیت­الله خویی وجوب جهاد ابتدایی است، نه صرف جواز.

پنجم: گروهی دیگر معتقدند جهاد ابتدایی در زمان معصومین (ع) جایز بود، و این امر مختص امام معصوم نیست و به دوران غیبت نیز تسری می­ یابد. این گروه عمدتاً در گفتمان اسلام سیاسی و معتقد به نظریه ولایت فقیه محسوب می­ شوند. 

5- چالش با حقوق بین­ الملل و قراردادهای بین­ المللی: امام می­فرمایند: «روابط ما با تمام خارجی­ها بر اساس احترام متقابل خواهد بود. در این رابطه، نه به ظلمی تسلیم می­شویم، و نه به کسی ظلم خواهیم کرد؛ و در زمینه تمام قراردادها بنا بر اساس مصالح سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ملی خودمان عمل خواهیم کرد». امام به صراحت اعلام کردند که «ما نمی­خواهیم که برویم جایی را بگیریم». از سویی، امام در خصوص تعهدات حاکمان جور (قبل از تشکیل حکومت اسلامی) معتقدند: «حکومت آینده هیچ گونه تعهدی جز در برابر ملت و حفظ منافع و مصالح آن­ها ندارد».

نتیجه

چند مسئله در پیدا کردن راه­حل برای مسئله «اسلام و دولت ملی» می­تواند کمک کند:

1- دوگانه نظارت و ولایت: نظریه­ های متمایل به نظارت فقیه بهتر می­توانند مسئله دولت ملت را حل کنند.

2- دوگانه حضور و غیبت: عصر غیبت عصر تحیر است.

3- قراردادهای بین­ المللی: یکی از عوامل تحدیدکننده مسئولیت­های فراملی، اصل التزام به قراردادهای بین­المللی است. امام چند ماه قبل از پیروزی در مصاحبه ای گفتند: «روابط ما با تمام خارجی­ها، بر اساس اصل احترام متقابل خواهد بود». دولت اسلامی اگر خود را به قراردادهای بین­المللی ملزم کند، باید پایبند باشد.

4- برداشت از جهاد و صلح: همان گونه که دیدیم تفاسیر متعددی در بین فقهای شیعه در این زمینه وجود دارد. از دیدگاه نگارنده، جهاد ابتدایی، اگر هم تشریع شده باشد، مخصوص دولت­های ضددین بوده و امروزه در خصوص دولتهای سکولار منتفی است. در فقه شیعه، اصطلاح «دارالاسلام» و «دارالکفر» وجود ندارد. صرفاً احکامی راجع به آنها هست.

5- پذیرش مرزها: فرمایش علامه راجع به برداشت از متون در عصر پیشامدرن درست است. در دوران مدرن که با مسئله مرزهای ملی روبرو شده­ایم، با عنوان اولی می­توانیم آن­ها را بپذیریم، نه به عنوان ثانوی و یا موقت، آن گونه که آیت­الله عمید زنجانی بیان کرده است.

در مجموع، سه نظریه در خصوص دیدگاه اسلام نسبت به دولت ملت وجود دارد: عدم سازگاری، سازگاری از باب عناوین ثانویه، و سازگاری از باب عناوین اولیه.

لطفا پادکست این جلسه را در آدرس ذیل پی گیرید:

s_sadegh_haghighat@

556 مرتبه بازدید
در حال ارسال...